Fenomen skarbów

Któż z nas nie marzył o odkryciu wspaniałego skarbu zawierającego biżuterię lub monety, czy inne drogocenne przedmioty, ukrytego w ścianie zabytkowej kamienicy, czy pod drzewem w sadzie? Nie każdy sobie zdaje sprawę, że można także natrafić na skarby archeologiczne, chociażby zawierające np. przedmioty wykonane z brązu.

Pod pojęciem skarbu rozumiemy każde znalezisko, które nie wchodziło w skład wyposażenia grobowego, zawierające więcej niż jeden przedmiot metalowy wykonany z brązu, miedzi, złota bądź srebra. Są to tzw. depozyty gromadne, które mogą być ukryte zarówno w środowisku ziemnym, jak i wodnym (torfowiska, bagna, wody stojące i płynące). Odkrycie tylko jednego przedmiotu to znalezisko luźne (pojedyncze) świadczące o celowym ukryciu interfaktu lub jego przypadkowym zagubieniu.

Najstarsze skarby odkryte na ziemiach polskich pochodzą z późnego neolitu (2500-1800 lat p.n.e.). Natomiast na szerszą skalę zwyczaj deponowania skarbów w postaci ozdób, części stroju, narzędzi, rzadziej broni czy naczyń pojawił się w I okresie epoki brązu (1800-1600 lat p.n.e.) i utrzymywał się do końca okresu halsztackiego (ok. 400 lat p.n.e.). Skarby niekiedy składano w pojemnikach, np. naczyniach ceramicznych bądź metalowych, w drewnianych skrzynkach, tzw. walizkach, często też bezpośrednio w ziemi - zdarzało się, że w miejscach eksponowanych (np. na wzgórzu) czy w pobliżu głazów. Depozyty znajdowane są także w pobliżu cmentarzysk czy osad łużyckich.

Skarb gromadny mógł zawierać od kilku do nawet kilkuset elementów brązowych, w tym tzw. złom (przedmioty uszkodzone, pręty, bryłki i placki surowca). Mógł mieć charakter „czysty”, czyli zawierać wyłącznie przedmioty z jednej kategorii funkcjonalnej lub „mieszany”. Elementy wchodzące w skład skarbów mieszanych zalicza się do pięciu głównych kategorii zabytków: atrybuty żeńskie – ozdoby, atrybuty męskie – broń, atrybuty końskie – części uprzęży końskiej, narzędzia, złom wraz z surowcem. Elementy te spotykane są w skarbach w różnorodnych zestawieniach, np. atrybuty męskie wraz z żeńskimi, męskie z końskimi itp., a niekiedy wszystkie naraz. Jeśli depozyt zawiera dużą ilość przedmiotów uszkodzonych – złomu, narzędzia do obróbki brązu, formy, interpretuje się go jako skarb handlarza - brązownika.

W początkowej fazie kultury łużyckiej wyroby brązowe były towarem luksusowym, podkreślającym wysoką pozycję społeczną ich właściciela. Z czasem stawały się materiałem powszechnym, niezbędnym w codziennym życiu, jednakże zawsze cennym, o czym m.in. świadczą liczne znaleziska depozytów brązowych związanych z, jedną z najbardziej rozwiniętych, znanych i rozpoznanych kultur epoki brązu - kulturą łużycką.

Zapewne ważna jest odpowiedź na pytanie: dlaczego przedstawiciele społeczeństw pradziejowych umieszczali depozyty w wodzie czy ziemi? Istnieje kilka przesłanek obrazujących ten problem. Jednym z ważniejszych jest aspekt ekonomiczny. Dotyczył on tezauryzacji nadwyżek, czyli gromadzenia i przechowywania dóbr materialnych, a z kolei licznie występujące skarby świadczyły o bogaceniu się grup i jednostek, a więc o postępującym zróżnicowaniu majątkowym w społeczności pradziejowej (łużyckiej). Również z aspektem ekonomicznym można połączyć działalność i rosnący prestiż wytwórców tych cennych i pożądanych przedmiotów brązowych, czyli odlewników - brązowników. Wśród skarbów wyróżniają się depozyty w skład których wchodzą przedmioty „czyste”, czyli jednego rodzaju, np. mogą to być same siekierki tulejkowate (np. skarb z Roszka), bransolety albo naszyjniki. W takich przypadkach możemy mówić o „płacidłach”. Te przedmioty można więc traktować jako rodzaj pieniądza przedmiotowego czyli środka płatniczego – szczególnie liczne w V EB (900-700 lat p.n.e.).

Ukrywanie skarbów w ziemi czy wodzie może też mieć charakter kultowy, np. składanie przedmiotów jako ofiary dla zdobycia przychylności czczonych bóstw i innych sił nadprzyrodzonych lub jako dary zastępcze za wyposażenie grobowe dla zmarłych (deponowane za życia lub po śmierci). W przypadku przesłanek kultowych związanych ze skarbami należy wspomnieć jeszcze o aspekcie tabuizacji, czyli nietykalności pewnych przedmiotów w celu ochrony ich przed profanacją albo szkodliwym oddziaływaniem, może dlatego pewne przedmioty zostały ukryte, by ochronić je przed dotykiem, spojrzeniem ludzi.

Zastanawiając się nad przyczynami ukrywania depozytów, nie można nie wspomnieć o równie ważnym aspekcie politycznym, czyli o związku z takimi wydarzeniami jak lokalne walki, najazdy, wojny i migracje - mógł to być rodzaj zabezpieczenia przed rabunkiem lub zniszczeniem.

Nie do przecenienia jest poznawcza rola skarbów. Dostarczają sporo bezpośrednich informacji o kulturze materialnej i duchowej badanej społeczności. Tak więc wnoszą wiedzę na temat stopnia zaawansowania metalurgii brązu – rodzaju wykorzystywanych surowców, znajomości technik odlewniczych i dalszej obróbki (kucia, trybowania, sposobów zdobienia), a także środowiska, w którym przebywał skarb. Depozyty „mówią” o skali stosowania brązu w różnych dziedzinach życia społeczności pradziejowych w epoce brązu i żelaza (np. rozwoju rzemiosła, sposobach walki, panującej w tym czasie swoistej modzie – typologii narzędzi, broni i biżuterii, czyli o różnorodnych stylach); o miejscowej wytwórczości (lokalne warsztaty) oraz powiązaniach interregionalnych związanych z wymianą lokalną, a także z wymianą dalekosiężną. Ponadto dostarczają argumentów do dyskusji na temat zróżnicowanych struktur społecznych i ich funkcjonowania. Sporo wiedzy wprowadza, odkryty przed dziesięcioma laty w Charzykowach, łużycki skarb przedmiotów brązowych, ale o tym już w kolejnym poście z cyklu Ścieżka wiedzy.

Hanna Rząska

Bibliografia:
Brązy ukryte w ziemi… Łużycki skarb z Charzyków, red. H. Rząska, K. Walenta, Chojnice 2017.
W. Blajer, Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich, Kraków 2001.
Z. Bukowski, Pomorze w epoce brązu w świetle dalekosiężnych kontaktów wymiennych, Gdańsk, 1998.