Franciszka Szablewska (1892 – 1980), nauczycielka, kierowniczka szkół, organizatorka tajnego nauczania oraz opieki społecznej w latach okupacji

Życie i działalność społeczna Franciszki Szablewskiej pozwalają ją zaliczyć do wybitnych chojniczanek poprzedniego wieku. W szczególności zasłużyła na pamięć swoją bohaterską działalnością podczas okupacji hitlerowskiej, organizując - często z narażeniem życia - tajne nauczanie i opiekę nad potrzebującymi.

Franciszka Szablewska urodziła się 3 maja 1892 roku w Łęgu koło Czerska. Była córką rolnika Franciszka i Elżbiety z d. Ufnowskiej. Pomimo faktu, iż jej młodość przypadła na czas nasilonej germanizacji została wychowana w patriotycznej atmosferze. W Łęgu na przełomie XIX i XX wieku aktywną działalność prowadziło Polsko – Katolickie Towarzystwo „Oświata”, którego przewodnikiem duchowym był zasłużony działacz narodowy ks. Augustyn Worzałła. Po ukończeniu edukacji w Łęgu Franciszka uczyła się w prywatnej szkole dyrektor Słomińskiej w Poznaniu. Po śmierci ojca znacznie pogorszyła się sytuacja finansowa rodziny i z tego powodu Franciszka nie mogła kontynuować nauki. Poszerzała wówczas wiedzę przez samokształcenie. Po odbytych praktykach w zakresie gospodarstwa domowego podjęła się prowadzenia domu w majątku Taczanowo w Wielkopolsce.

W chwili powrotu Pomorza do odrodzonej Polski w 1920 roku brakowało nauczycieli, co skłoniło Franciszkę Szablewską do poświęcenia się pracy pedagogicznej. Kształciła się w Toruniu zdobywając kwalifikacje w zakresie różnych przedmiotów. W 1934 roku zdała egzamin uprawniający do kierowania placówką oświatową. Od 1920 roku pracowała w szkole w Rytlu, a od 1922 roku w Chojnicach – jako nauczyciel w SP nr 2, od 1938 roku – kierownik SP nr 3. Współpracownicy wspominali Szablewską jako osobę o łagodnym usposobieniu i ogromnej wyrozumiałości.

Najbardziej aktywny czas działalności społecznej Franciszki Szablewskiej przypadł na tragiczne lata okupacji hitlerowskiej. Już w 1939 roku zorganizowała spotkanie nauczycielek w celu podjęcia zajęć z dziećmi na tajnych kompletach. W pierwszym roku szkolnym 9 nauczycieli uczyło 46 dzieci, a w następnych latach pomimo zagrożeń wzrosła liczba zarówno nauczycieli jak i uczniów. W powiecie chojnickim istniały 4 ośrodki tajnej oświaty: w Chojnicach i w Czersku, którymi Szablewska kierowała osobiście, a także w Brusach i Karsinie. Ponadto z jej inicjatywy 9 znajomych nauczycieli prowadziło zajęcia w powiatach: kościerskim, starogardzkim i tczewskim. Dzięki staraniom Szablewskiej w Chojnicach mogło również funkcjonować nauczanie na poziomie średnim. Pomimo problemu braku podręczników i lektur szkolnych proces edukacji trwał nadal dzięki życzliwości nauczycieli i uczniów, którzy wzajemnie je sobie pożyczali. Wiązało się to z ogromnym ryzykiem, ponieważ wówczas za posiadanie polskich książek, roczników i czasopism groziła najsurowsza kara – obóz koncentracyjny. Franciszka Szablewska, a także jej współpracownicy i uczniowie wykazywali się codziennie wielką odwagą i dojrzałością.

W sierpniu 1942 roku Szablewska otrzymała nominację na kierownika tajnej oświaty w powiecie. Jej dotychczasowa inicjatywa tajnego nauczania była całkowicie samodzielna. Według oceny historyków nauczanie w powiecie chojnickim było najlepiej rozwinięte w całym okręgu Gdańsk – Prusy Zachodnie.

Drugą dziedziną aktywności Franciszki Szablewskiej podczas okupacji było niesienie pomocy ludziom potrzebującym. W 1940 roku został utworzony Pomorski Komitet Tajnej i Zorganizowanej Opieki Społecznej. Jego celem było udzielenie pomocy rodzinom pomordowanych przez okupanta i wywiezionych do obozów koncentracyjnych, a także jeńcom w oflagach i więźniom w obozach. Koordynowała wszelkie działania tej organizacji, a pomagało jej ponad 50 działaczy z Chojnic, Czerska i innych miejscowości w okolicy. Udzielona przez Komitet pomoc niejednemu człowiekowi ocaliła życie i pomogła w przetrwaniu trudnych lat wojennych. Pomorski Komitet Tajnej i Zorganizowanej Opieki Społecznej działał w strukturze Wydziału Opieki Społecznej przy Delegaturze Rządu RP, a Szablewska została przez przedstawicieli wydziału zaprzysiężona. Po zakończeniu II wojny światowej nie mogła podać tych faktów, ponieważ naraziłaby się na szykany i represje.

Szablewska mieszkała podczas okupacji w Chojnicach, a gdy została usunięta z mieszkania, przeprowadziła się wraz z matką do Czerska. Pracowała m.in. jako pomoc domowa u niemieckiego burmistrza Ottona Reutera, co do pewnego stopnia uśpiło czujność gestapo wobec jej konspiracyjnej działalności.

W 1945 roku Franciszka Szablewska ponownie objęła kierownictwo SP nr 2 w Chojnicach. Pełniła swoje obowiązki z oddaniem i życzliwością wobec młodzieży i pracowników. Jako osoba głęboko wierząca, wysoko stawiała sobie poprzeczkę moralną i tego samego wymagała od innych. W 1954 roku ze względów politycznych i światopoglądowych została zwolniona z zajmowanego stanowiska, a także pozbawiona możliwości wykonywania zawodu nauczycielskiego. Podjęła wówczas pracę jako kierowniczka działu gospodarczego w internacie LO w Chojnicach. Dwa lata później została przywrócona do pracy w zawodzie przez Wojewódzką Komisję Rehabilitacyjną dla Nauczycieli. Uczyła wówczas w niepełnym wymiarze godzin w SP nr 1 i 2 w Chojnicach, a w 1964 roku ostatecznie odeszła na emeryturę. Jej praca została doceniona, gdyż decyzją Rady Nadzorczej ZUS otrzymała rentę specjalną dla zasłużonych. Zmarła 27 października 1980 r. i została pochowana na cmentarzu komunalnym.

Franciszka Szablewska nie założyła własnej rodziny. Całe swoje życie poświęciła pracy dla innych ludzi, a zwłaszcza dla uczniów, którym przekazywała własnym przykładem miłość do ojczyzny. Została odznaczona m.in. Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1929), Medalem Zwycięstwa i Wolności (1946), Srebrnym Krzyżem Zasługi, a w 1958 r. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. W kwietniu 1980 r. wpisano ją do honorowej księgi Zasłużonych Obywateli Chojnic. Pośmiertnie w 1981 r. przyznano jej Medal Komisji Edukacji Narodowej, a 10 lat później Rada Miasta nadała jednej z ulic jej imię. Jako nauczycielka i organizatorka oświaty zasłużyła na trwałe miejsce w historii miasta i regionu.

Anna Depka Prądzyńska

Monika Jażdżewska

Więcej informacji o Franciszce Szablewskiej można znaleźć w następujących publikacjach: „Bazuny” nr 8 (1983), „Pomerania” nr 1 (1974), „Patroni chojnickich ulic” Kazimierza Ostrowskiego (2000), a także w „Poczcie zasłużonych Chojniczan. Słownik biograficzny XX wieku” Kazimierza Ostrowskiego (2020).