Obóz jeńców wojennych w Czersku w czasie I wojny światowej (1914-1918)

Obóz w Czersku (niem. Kriegsgefangenelager) został założony przez Niemców późną jesienią 1914 roku, kiedy to po pierwszych starciach na froncie wschodnim armia niemiecka po zwycięskiej bitwie pod Tannenbergiem wzięła do niewoli znaczną ilość jeńców rosyjskich. Pierwsi jeńcy trafiali do budowanych w pośpiechu obozów na terenie Pomorza Gdańskiego, m. in. w Gdańsku, Tucholi oraz do tego tworzonego w Czersku, który na początku składał się zaledwie z kilku ziemianek. Z czasem obóz się rozrastał, rozbudowywany przez samych jeńców stopniowo o nowe ziemianki, lazaret i budynki dla strażników.

Obóz zlokalizowano na obrzeżach Czerska, na piaszczystej równinie, w otoczeniu lasów, na ziemiach należących do wsi Łukowo. W 1916 roku zajmował powierzchnię 300 hektarów. Podzielony był na 5 części. Ziemianki mogły pomieścić ok. 100 jeńców, łącznie zaś ponad 20 tysięcy osób. Wśród ziemianek były także drewniane baraki posiadające pośrodku kamienny piec lub miejsce na palenisko. Między budynkami znajdowały się pompy wodne oraz latryny i pomieszczenia gospodarcze, lazaret dla 380 chorych i 12 obozowych kantyn zaopatrujących jeńców w żywność. Warunki lokalowe jeńców były bardzo trudne, a wyżywienie również marne. Dziennie jeńcy w Czersku otrzymywali pół bochenka chleba, na obiad i kolację zupę z niewielką ilością mielonego mięsa.

W czasie I wojny światowej na terenie Pomorza brakowało rąk do pracy, szczególnie w rolnictwie, przemyśle i leśnictwie. Mężczyzn, powołanych do wojska, zastępowały kobiety i dzieci. Z czasem jednak zaczęto wykorzystywać jeńców do prac w gospodarstwach i majątkach wiejskich, w tartakach oraz przy budowaniu dróg i sieci kolejowych, karczowaniu lasów, kopaniu kanałów i tworzeniu sieci melioracyjnych. Jeńcy oddelegowani do tych prac otrzymywali niewielkie wynagrodzenie, za które mogli robić zakupy w obozowych kantynach.

Przez cały okres funkcjonowania obozu przewinęło się przez niego około 50 tysięcy ludzi – głównie Rosjan, ale także Rumunów, Serbów, Włochów, Anglików, Francuzów, Portugalczyków i Belgów. Śmiertelność jeńców w obozie była bardzo duża, szczególnie pod koniec lata 1918 roku, kiedy żniwo zbierała grypa hiszpanka. Jeńcy umierali też na choroby zakaźne: na gruźlicę, zapalenie płuc, dur brzuszny, tyfus, ospę, czerwonkę, tężec i febrę.

Wraz z zakończeniem działań wojennych Niemcy systematycznie zaczęli zwalniać przetrzymywanych jeńców. Trwało to jeszcze w 1919 roku. Gdy obóz opustoszał, rozebrano baraki i zasypano ziemianki. Część urządzeń została przejęta przez lokalną społeczność, a wiele przedmiotów obozowych zakopano na terenie samego lagru.

W latach 2016-2017 zespół archeologów prowadził badania niedaleko Łukowa z zastosowaniem nieinwazyjnych metod archeologicznych, wykonywanych bez naruszania powierzchni gruntu. Korzystano z takich metod jak m. in.: lotnicze skanowanie laserowe, badania geofizyczne, zdjęcia lotnicze, kwerenda archiwalna i rekonesans terenowy. Naukowcy efekty swoich prac badawczych zaprezentowali w 2017 roku na wystawie w chojnickim muzeum. Ekspozycja zatytułowana „Między pamięcią a zapomnieniem: archeologia pierwszowojennego obozu jenieckiego w Czersku” powstała we współpracy Instytutu Archeologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu i Instytutu Archeologii i Etnologii Państwowej Akademii Nauk w Warszawie. Jej kuratorem był dr Dawid Kobiałka. Oprócz tablic tematycznych obrazujących przebieg prac badawczych eksponowane zostały artefakty wypożyczone przez Piotra Szulca, mieszkańca Czarnej Wody, który przez długie lata zbierał różne przedmioty związane z czerskim obozem. Należały do nich: naczynia, z których jedli jeńcy, sztućce, szklane butelki po winie, nalewkach i po lekach, elementy mundurów wojskowych, medaliki, ikony, zawieszki i ręcznie wykonane różne ozdoby, a także oryginalny drut kolczasty, który stanowił część ogrodzenia lagru. Wystawę promowała grafika o znaczeniu symbolicznym stworzona przez Annę Kobiałkę. Grafika ukazuje grupę mężczyzn w długich płaszczach, w wysokich skórzanych butach z charakterystycznymi czapkami na głowach. To jeńcy rosyjscy przetrzymywani w lagrze w Czersku, którzy wracają z przymusowej pracy do obozu. Ciała jeńców wypełnia młody las sosnowy. Na jednej rycinie metaforycznie ukazana została przeszłość i współczesność obozu w Czersku.

W zbiorach Muzeum posiadamy ponadto teczkę z kolekcji Albina Makowskiego z archiwaliami dokumentującymi działalność cmentarza jeńców wojennych w Czersku. Teczka zawiera m. in. karty ekshumacyjne Francuzów oraz dokumentację związaną z ekshumacją przeprowadzoną przez Angielską Komisję Grobów Wojennych we wrześniu 1925 roku. Obóz jeniecki w Czersku doczekał się także serii niemieckich pocztówek propagandowych. Kilka spośród nich znajduje się w Dziale Zbiorów Specjalnych.

 Anna Urbańska

Bibliografia:

Kalembka S., W czasach pruskiego zaboru, [w:] Czersk. Przeszłość i teraźniejszość, red. S. Kalembka, Bydgoszcz 1989.

Karpus Z., Rezmer W., Tuchola. Obóz jeńców I internowanych 1914-1923, cz. I, Toruń 1997.

Kobiałka D., Między pamięcią a zapomnieniem: archeologia pierwszowojennego obozu jenieckiego w Czersku, „Baszta”, 2018, nr 14.

Marcinkiewicz A., Cmentarz obozu jeńców wojennych w Czersku w świetle materiałów archiwalnych ze zbiorów Muzeum Historyczno-Etnograficznego w Chojnicach, „Zeszyty Chojnickie”, 2016, nr 32.