Skarb z Charzyków

W maju 2015 roku, decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, do Muzeum Historyczno-Etnograficznego im. Juliana Rydzkowskiego w Chojnicach został przekazany zespół zabytków archeologicznych wykonanych z brązu. Obiekty odkrył na polu ornym w Charzykowach detektorysta, który o swoim znalezisku poinformował gdańskiego konserwatora oraz chojnickie Muzeum. Wśród wydobytych z ziemi przedmiotów znajdują się siekierki tulejkowate, dłutko do ornamentowania przedmiotów brązowych, grot oszczepu, trybowane okucie, fragmenty zapinki typu Spindlersfeld, a także elementy rzędu końskiego, takie jak: różnej wielkości guzy, ogniwka, ażurowe okucia, ażurowe ozdoby naczółka lub nachrapnika, fragment tulejek, tzw. brzękadła, będące elementem wędzidła oraz złom brązowy w postaci pręta. Ten unikatowy zespół zabytków archeologicznie jest łączony z kulturą łużycką i datowany na V okres epoki brązu (900 – 700 lat p.n.e.). Ze względu na zły stan zachowania depozyt został poddany konserwacji w specjalistycznej pracowni Instytutu Archeologii UMK w Toruniu.

W bliskim sąsiedztwie Chojnic oraz na terenie całego powiatu chojnickiego odkryto dość liczne osady, obozowiska i wielkopowierzchniowe cmentarzyska kultury łużyckiej, świadczące o intensywnie rozwijającej się tu sieci osadnictwa na przełomie II i I tysiąclecia aż do VI wieku p.n.e. Takie odkrycia dokonywane są również w ciągu ostatnich lat. Jednakże wśród pozyskanych zabytków dominuje głównie ceramika naczyniowa, a zabytki brązowe występują marginalnie. Są to głównie nieduże groty, siekierki z tulejką i uszkiem, proste bransolety i naramienniki, małe szpile czy szczypczyki.

W literaturze dziewiętnastowiecznej oraz z początku dwudziestego wieku wzmiankowane są znaleziska skarbów brązowych odkrytych przypadkowo na terenie ziemi chojnickiej i najczęściej wyeksplorowanych przez miejscowych nauczycieli, a następnie przekazanych do zbiorów muzeów w Gdańsku lub Berlinie. Odkrycia te znamy tylko z opisu znalazców i czasami zachowanych rycin, bo większość pozyskanych wówczas zabytków nie przetrwała wojennej zawieruchy. Skarby te nie były szczególnie zasobne. Zwykle zawierały po kilka przedmiotów. Wśród odkrytych zabytków wymienia się najczęściej groty, siekierki, naramienniki, bransolety, rzadziej miecze, fibule czy naszyjniki. Tymczasem skarb z Charzyków jest nie tylko bogaty, bo zawiera 32 artefakty, ale także zaskakuje ze względu na ich przeznaczenie i kunsztowne wykonanie. Depozyt obejmuje bogatą kombinację atrybutów końskich – różnej wielkości guzów brązowych tzw. „Phalere” typu Stolzenburg-Skowarcz, wykorzystywanych jako elementy dekoracyjne rzędu do jazdy wierzchem albo jako części uprzęży do zaprzęgu ciągniętego przynajmniej przez dwa konie, np. wozów bojowych czy lekkich wozów w procesjach związanych z kultywowanym przez ludność łużycką obrzędami ku czci słońca; ozdobnych brzękadeł pełniących również funkcję dzwonków, ażurowych aplikacji w formie stykających się elips, mogących służyć jako rozdzielacze krzemieni, kółek pełniących funkcję łączników czy łukowato wygiętych okuć ażurowych, niemających analogii, a być może stanowiących ozdobę naczółka lub nachrapnika. Do zestawu obiektów należy też atrybut męski w postaci bogato dekorowanego grotu oszczepu z przedłużoną tulejką, będący naśladownictwem importów ze strefy  alpejskiej, żeński  - reprezentowany przez elementy ozdobnej szpili typu Spindlersfeld z płytowym, soczewkowatym kabłakiem - ornamentowana główka szpili i spiralna tarczka. Zbiór uzupełniają brązowe narzędzia  – dwie siekierki z uszkiem i tulejką typu Kopaniewo oraz jedna wariant Dolldorf ,uważanych przede wszystkim za narzędzia służące do obróbki drewna oraz - w drugiej kolejności - za okazjonalną broń wojenną, a także dłutko, które mogło służyć brązownikowi – odlewcy do nanoszenia motywów zdobniczych na powierzchni artefaktów brązowych. Oprócz ażurowych ozdób ogłowia, depozyt zawiera jeszcze jeden unikatowy element, są to tulejkowate, trybowane okucia  wykonane z bardzo cienkiej blaszki (4 fragmenty) z tkwiącymi w nich kawałkami drewna leszczynowego. Nie znaleziono do nich analogii. Być może mogły stanowić część uprzęży końskiej; mogły też pełnić funkcję tzw. nawijek – umocnień grotów strzał na drzewcu lub mogły też owijać drewniane szpile do włosów.

Takie zestawienie przedmiotów w skarbach jest dość rzadkie. Według znawców tematu, zespołów o takim składzie zabytków, pomijając złom, znaleziono na terenie Polski ok. 20, w tym ok. 14 pochodzi z Pomorza.

Obok stosunkowo często występujących w skarbach siekierek tulejkowatych z uszkiem, zespół zawiera zupełnie niespotykane na terenie ziemi chojnickiej elementy rzędu końskiego i zaprzęgu. Zespoły takie przede wszystkim znane są z terenu Wielkopolski, Śląska, Ziemi Lubuskiej i Pomorza Zachodniego. Niektóre elementy charzykowskiego depozytu, jak ażurowe ozdoby ogłowia czy tulejkowate, trybowane okucie (zachowane we fragmentach) mają charakter unikatowy.

Zabytki z Charzyków zostały wykonane z dużą starannością i znajomością odlewniczego fachu, bowiem wielkiej precyzji oraz artyzmu wymagało dekorowanie niewielkich powierzchni tulejki grotu czy szpili zapinki za pomocą, również brązowego, dłutka. Uwagę przykuwa dekorowana żłobkowaniem siekierka czy precyzyjnie wykonane ażurowe okucia i aplikacje. Analizy spektralne elementów skarbu wykazały, że wytwórca wykorzystał specjalne stopy  dla wybranych przedmiotów w zależności od ich przeznaczenia, różnicując w nich procentową zawartością cyny i miedzi. Tak więc największy spośród guzów „Phalere” zawiera 24,14 % cyny, co spowodowało zmianę zabarwienia na bardziej dekoracyjną - srebrzystą, co podniosło walory dekoracyjne tarczki na tle pozostałych – zielonkawych. Jednakże podwyższona zawartość cyny zarazem zmniejszyła plastyczność i wytrzymałość obiektu. Optymalną wytrzymałość i plastyczność stop brązu zyskuje przy ośmioprocentowej obecności cyny.

Nie do przecenienia jest także wartość poznawcza skarbu i to nie tylko jako swoistego kunsztownego dzieła wykonanego prawdopodobnie w dużej części przez wędrującego odlewnika. W początkowej fazie kultury łużyckiej wyroby brązowe były towarem luksusowym, podkreślającym wysoką pozycję społeczną ich właściciela. Z czasem stawały się elementem bardziej powszechnym, niezbędnym w codziennym życiu, jednakże zawsze cennym, o czym świadczą również liczne znaleziska depozytów brązowych, tzw. skarbów. Takie skarby mogły świadczyć o tezauryzacji dóbr materialnych, będącej objawem postępującego zróżnicowania majątkowego w społeczności łużyckiej. Charakterystyczne dla kultury łużyckiej są też znaleziska zespołów złożonych z tych samych przedmiotów, np. siekierek, naszyjników czy bransolet. Uważa się, że pełniły one funkcję pieniądza przedmiotowego.

Hanna Rząska

Bibliografia:

H. Rząska, Katalog zabytków ze skarbu łużyckiego z Charzyków, [w:] Brązy ukryte w ziemi… . Łużycki skarb z Charzyków, red. H. Rząska, K. Walenta, Chojnice 2017.

P. Kucypera, Omówienie wyników analiz spektralnych przedmiotów ze stopów miedzi ze skarbu charzykowskiego, [w:] Brązy ukryte w ziemi… . Łużycki skarb z Charzyków, red. H. Rząska, K. Walenta, Chojnice 2017.

G. Dąbrowska, H.P. Dąbrowski, R. Puchałka, Analizy anatomiczne i molekularne fragmentu drewna ze skarbu przedmiotów brązowych z Charzyków, pow. chojnicki, [w:] Brązy ukryte w ziemi… . Łużycki skarb z Charzyków, red. H. Rząska, K. Walenta, Chojnice 2017.