Kołatka drewniana

Nr Inw.: MCh/E-349
czas powstania: 1. poł. XX w.

Kołatka wykonana ręcznie z kilku kawałków drewna połączonych za pomocą gwoździ. Ruchomy młoteczek został przymocowany za pomocą gwoździa/osi w przedłużeniu rączki, która przechodzi przez środek płaskiej, podłużnej deseczki noszącej ślady intensywnego używania. Wtrakcie poruszania instrumentem w odpowiedni sposób młoteczek uderzał w deseczkę raz po jednej, raz po drugiej stronie rączki, wydając charakterystyczne „klekoczące”, głuche odgłosy. Nie znamy miejsca i dokładnego czasu, w którym powstała i była używana kołatka. Na pewno były to okolice Chojnic, najprawdopodobniej Kaszuby, przypuszczalnie na początku XX wieku.

Drewniane kołatki, klekotki i grzechotki możemy zaliczyć do grupy instrumentów muzycznych samodźwięcznych zwanych idiofonami. Kołatki ze względu na sposób działania wpisują się w podgrupę idiofonów uderzanych. Wspólną zasadą działania kołatek, na Kaszubach nazywanych klaprami, jest uderzanie ruchomego młoteczka (lub większej ich ilości) o nieruchomą deseczkę. Znamy różne typy kołatek, różniące się od siebie ilością młoteczków i deseczek, w które uderzają oraz położeniem poszczególnych elementów. Kołatki od zawsze były właściwie instrumentem obrzędowym. Znamy je z tradycji przyjętej w kościele katolickim, gdzie w  czasie Triduum Paschalnego do dziś rozbrzmiewają w Wielki Czwartek, podczas Mszy św. Wieczerzy Pańskiej i zastępują dzwonki aż do soboty. Dawniej w kościele można było je usłyszeć dużo wcześniej, bo już w Środę Popielcową. W  tym samym dniu w domach wiejskich, na ponad miesiąc, chowano też wszystkie instrumenty, aby wyjąć je z szafy dopiero po Zmartwychwstaniu Chrystusa. W czasie Triduum Paschalnego kołatki były używane również przez młodych chłopców, którzy biegając z nimi po wsi, zwoływali na nabożeństwo okoliczną ludność, zastępując milczące w tym czasie dzwony.  W niektórych kaszubskich parafiach ten zwyczaj wciąż pielęgnują ministranci kilkakrotnie obchodzący z klekotkami kościół przed Mszą św. Kołatki miały w ludowych wierzeniach moc odstraszania złych mocy – używano ich podczas palenia Judasza w Wielką Sobotę, ścinania kani, odczarowywania łąk przed pierwszymi sianokosami odbywanymi w dzień Sobótki, a również w czasie Zaduszek i pogrzebów. Za pomocą kołatek powiadamiano również o klęskach żywiołowych i innych nieszczęściach, takich jak: pomór, pożar czy powódź. Poza tym w czasach średniowiecza, jako ostrzeżenia, ich odgłosu używały osoby chore na trąd, zaś jeszcze w XIX wieku dźwiękiem kołatek woźni magistraccy, gminni i sołeccy poprzedzali urzędowe obwieszczenia.

M.Cz.

Bibliografia:

Frankowska W. (red.), Muzyka Kaszub, Materiały encyklopedyczne, Oficyna Czec, Gdańsk 2005.
Olędzki S., Polskie instrumenty ludowe, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1978.
Ollick M., Od Adwentu do Adwentu, Doroczne obrzędy i zwyczaje w Borach, Region, Gdynia 2009.
Klasyfikacja Hornbostela-Sachsa, http://ludowe.instrumenty.edu.pl/pl/klasyfikacja/klasyfikacja (dostęp: 27.02.2020r.)